Victoria Kovalenchikova, naar een Pan-Europese schilderkunst

Kunst uit de voormalige Sovjetrepublieken staat volop in de belangstelling. Op beurzen en in galeries worden steeds vaker kunstwerken uit deze landen aangeboden op zoek naar een nieuw publiek. Thematisch is er een grote varieteit, van realistische werken tot abstracties. Opvallend afwezig zijn de thema's waarmee de kunst uit deze landen bekend is geworden: de iconen en de sociaal-realistische kunst. Wat is gebleven is de technische kwaliteit die vanouds erg hoog is. Bij succes in het westen volgen kunstenaars steeds vaker de markt, ze komen hier wonen. Zo ook de Wit-Russische Victoria Kovalenchikova, al was het bij haar de liefde die haar naar Nederland bracht.

Sinds tien jaar is er een tegenstroming zichtbaar. Steeds vaker vertrekken jonge West-Europese kunstenaars naar de kunstacademies in het voormalige Oostblok, op zoek naar technieken die in het westen al lang niet meer worden onderwezen en waar academische waarden nog hoog in het vaandel staan. Ouderwets? Drommen kunstenaars vertrokken de laatste tien jaar naar Leipzig om in de voetsporen te treden van kunstenaars zoals Neo Rauch. Deze herwaardering van de kunstbenadering in het voormalig Oostblok is gaande en zal niet zonder gevolgen blijven.

In het Minsk van Kovalenchikova was het niet anders. Studenten kregen aan de kunstacademie een gedegen opleiding in technische vaardigheden en werden gestimuleerd zich in inhoud te verdiepen. Kunstenaars werden hierin opvallend vrij gelaten. Zelfs politieke inhoud was tot op zekere hoogte geen probleem, anders dan we in het westen vaak willen geloven.

In de ruim twee jaar dat de kunstenares Victoria Kovalenchikova nu in Nederland woont heeft ze reeds het hele scala van mogelijkheden maar ook van vooroordelen meegemaakt, niet alleen op inhoudelijk gebied maar ook vanuit praktisch perspectief. Vragen over haar Wit-Russische afkomst waren ineens heel actueel: is er een Wit-Russisch kenmerk en zo ja wat is dat. En wat doe je ermee als kunstenaar of wat kan je ermee als publiek.

Kijkend naar de kunst van de laatste vijf jaar valt op dat de werken die ze nog in Wit-Rusland maakte veel architectonische elementen in zich hebben, geschilderd in grijzen of in herfstkleuren, met een sterk expressieve toets. Het zijn voorstellingen van vooral stadgezichten, bezien vanaf een brug of vanuit een binnenplaats. Er zit een sterk melodramatische ondertoon in die heel herkenbaar is voor liefhebbers van de Russische cultuur waarin het verhalende element de drager is van sentimenten. De oplettende kijker zal in deze schilderijen ook hier en daar menselijke figuren kunnen herkennen die de relatie met literatuur bevestigen. Maar het zijn geen verhalen die ze schildert, eerder bevroren verhalen die een andere traditie in herinnering brengen, die van de icoonschilderkunst. Zoals bekend ging het om de adoratie van religieuze ideeen door het waarneembare beeld van de voorstelling heen, vaak geschilderd in centraalcomposities en met grote aandacht voor de oppervlaktebehandeling .

In haar jongste werk zijn architectonische details meer naar de achtergrond verdwenen om plaats te maken voor boomlandschappen. Voor het eerst valt de westerse invloed op in haar werk: de mensfiguurtjes verdwijnen en maken ruimte voor abstracties. Verdwijnt daarmee ook de inhoud uit het werk? Integendeel. Zoals Van Gogh met zijn landschappen dezelfde vertroosting bij zijn publiek wilde opwekken als zijn vader eertijds met woorden in de gemeente, zo hebben de nieuwste landschappen alleen maar aan bezieling gewonnen. In de westerse kunstwereld zijn verhalen niet langer nodig zo lijken haar jongste landschappen te zeggen. Een kleur, een vorm, een penseelstreek, een oppervlakte of een compositie kunnen hetzelfde effect geven.

Kovalenchikova is in zeer korte tijd in staat gebleken het beste van twee werelden in haar werk te combineren, en er ook nog een eigen stijl van te maken. Een talent dat gekoesterd moet worden.

Werner van den Belt
art historian, Amsterdam